विलोम शब्द | Vilom Sabdh |Antonyms

Vilom Sabdh
Vilom Sabdh

विलोम शब्द क्या है ?

विलोम का अर्थ होता है, विपरित या उल्टा। इस प्रकार व्याकरण के अनुसार, विलोम शब्द की परिभाषा इस प्रकार होती है कि, ” किसी शब्द का विपरित या उल्टा अर्थ बताने वाले शब्द को, उसका विलोम शब्द कहते हैं।”  विलोम शब्द को विरुद्धार्थी शब्द भी कहते हैं।

उदाहरण के लिए, रात का विलोम शब्द होगा दिन और दिन का विलोम शब्द होगा रात, इसी तरह, नया – पुराना, हार- जीत, अच्छा – बुरा,  इत्यादि एक दूसरे के विलोम शब्द के उदाहरण हैं।

निम्नलिखित विभिन्न बिधियाँ से बना विलोम शब्द

व्याकरण के अनुसार,  विलोम शब्द, को अलग अलग आधार  पर बनाया जाता है। जैसे,

1. लिंग के अनुसार: जैसे लड़का – लड़की, भाई – बहन, स्त्री – पुरुष, बकरी – बकरा इत्यादि।

2. परिमाण, रंग रुप, परिस्थिति, स्वभाव, गुण, काल, स्थान इत्यादि  के अनुसार : जैसे कम ज्यादा, काला – गोरा, अमीर – गरीब, शांत -अशांत, आलसी -मेहनती,  उत्तर -दक्षिण, सुबह- शाम इत्यादि।

3. उपसर्ग लगाकर : जैसे, मान- अपमान,  स्वस्थ – अस्वस्थ आदि।

4. उपसर्ग परिवर्तन करके : जैसे, अनुकूल – प्रतिकूल, अतिवृष्टि – अनावृष्टि आदि।

5. नञ समास के अनुसार :

जैसे संज्ञा या विशेषण शब्द के आगे न, ना, अ, अन जोड़कर निषेधात्मक शब्द बनाकर। जैसे,

भाव – अभाव, मोल- अनमोल, अर्थ- अनर्थ, आदि।

इसी आधार पर अब हम विलोम शब्दों के उदाहरण देखते हैं।

हम वर्णमाला के आधार, अ से लेकर  पर शब्दों का संयोजन करेंगे। तो चलिए शुरू करते हैं।

विलोम शब्द के उदहारण

शब्द         विलोम शब्द

अच्छा        बुरा

अधिक      कम

अपना       पराया

अमृत         विष

अंतिम       प्रथम

अंत          आरंभ

अब            तब

अस्त          उदय

असली        नकली

अदृश्य        सदृश

अशक्त        शक्तिशाली

अहित         हित

अंधेरा         उजाला

असंभव       संभव

अंदर           बाहर

अस्पष्ट         स्पष्ट

अरुचि        रुचि

अशुद्ध        शुद्ध

अगला        पिछला

अशिक्षित     शिक्षित

असमर्थ       समर्थ

अनुकूल     प्रतिकूल

अंधेरा       उजाला

अक्षम       सक्षम

अनुराग     विराग

अनुलोम    विलोम

अर्थ        अनर्थ

अल्पायु     दिर्घायु

अगला     पिछला

अक्षम्य     क्षम्य

आदर     अनादर

आना     जाना

आय       व्यय

आम      खास

आशा     निराशा

आयात    निर्यात

आस्तिक   नास्तिक

आरोह     अवरोह

आंतरिक    बाह्य

आकर्षण   विकर्षण

आद्रता    शुष्कता

आधुनिक   पुरातन

आगमन    गमन

आदान     प्रदान

आवृत    अनावृत

आहार    निराहार

आधार    निराधार

आवक   जावक

इधर         उधर

इच्छा       अनिच्छा

ईमानदार    बेईमान

ईमानदारी   बेईमानी

इति          आदि

इच्छुक       अनिच्छुक

ऊंचा          नीचा

ऊंच           नीच

उच्च           निम्न

उत्थान        पतन

उन्नति       अवनति

उपर        नीचे

उपस्थित     अनुपस्थित

उत्कृष्ट       निकृष्ट

उत्कर्ष        पतन

उपयोग     दुरुपयोग

उपयोगी    निरुपयोगी

उधार        नक़द

उचित       अनुचित

उत्तीर्ण     अनुत्तीर्ण

उग्र          सौम्य

उत्तर        निरुत्तर

उपमा      अनुपमा

उदास       प्रसन्न

उपकार    अपकार

उष्ण       शीतल

ऋण        धन

एक        अनेक

एकता     अनेकता

एकनिष्ठ    सर्वनिष्ठ

ऐच्छिक    अनैच्छिक

औपचारिक   अनौपचारिक

औघड़         सुघड़

औंधा         सीधा

कम            ज्यादा

कच्चा          पक्का

कठिन          सरल

कठिनाई        सरलता

कड़क          नरम

कठोरता       कोमलता

कटुता          मधुरता

क्रय             विक्रय

कायर           वीर

कायरता       वीरता

कपट         निष्कपट

कुख्यात      विख्यात

कुरुप         सुंदर

कुपुत्र         सुपुत्र

कुमति        सुमति

कृतज्ञ         कृतघ्न

कृत्रिम        प्राकृतिक

खंडन          मंडन

खरी            खोटी

खाली           भरा

खुला            बंद

खरीदना        बेचना

खड़ी            बैठी

खिलना        मुरझाना

खूबसूरत      बदसूरत

खुशी          दुख

गरम        थंडा

गलत       सही

गीला       सुखा

गहरा       उथला

गुण         अवगुण

गर्मी         सर्दी

गंदा         स्वच्छ

घाटा        मुनाफा

घोषित      अघोषित

घृणा         प्रेम

घना       विरल

डरपोक    निडर

चढ़ना     उतरना

चतुर       मूर्ख

चमकिला     मटमैला

चिंतित       निश्चिंत

चल         अचल

चिरायु      अल्पायु

चौड़ा        संकरा

छोटा        बड़ा

छिपाना    दिखाना

छूत        अछूत

जल्दी      धीरे

जोड़ना    तोड़ना

जोड़      घटाव

जागना    सोना

झूठ       सच

ठंडा     गरम

ठंडी      गरमी

ठोस      तरल

ढलान    चढ़ाई

ढंग        बेढंग

तृप्त       अतृप्त

तृप्ति       अतृप्ति

तृष्णा      वितृष्णा

तुच्छ        महान

तामसी     सात्विक

तेजस्वी     निस्तेज

थोड़ा       बहुत

दिन         रात

दर्द         आराम

दुष्ट        सज्जन

दयालु     निर्दयी

दीर्घ       लघू

दूषित     स्वच्छ

देश        विदेश

दोषी     निर्दोष

दुर्भाग्य     सौभाग्य

दुर्लभ      सुलभ

देव        दानव

दुर्जन     सज्जन

दूर         पास

देश        विदेश

देव       दानव

दृश्य     अदृश्य

धनी     निर्धन

धर्म      अधर्म

धीरे       जल्दी

धीमा       तेज

धूप        छांव

नया     पुराना

नहीं      हां

न्याय     अन्याय

निर्जीव     सजीव

निर्मल     मलीन

निर्गुण      सगुण

पाना        खोना

पाप       पुण्य

पूरा        अधूरा/ आधा

पूर्ण         अपूर्ण

प्रत्यक्ष      अप्रत्यक्ष

पक्ष         विपक्ष

परिचित     अपरिचित

पठित        अपठित

पोषित       कुपोषित

पोषण       कुपोषण

प्रभावित    अप्रभावित

पहला       आखरी

प्रकाश       अंधकार

परोक्ष       अपरोक्ष

पहले        बाद में      

पचन        अपचन

प्रगति        अधोगति

फायदा      नुकसान

फैलना       सिकुड़ना

बंधन         मुक्ति

बंद          खुला

बेसुरा       सुरीला

बहादुर    कायर

बहादुरी   कायरता

भला        बुरा

भारी        हल्का

भाग्य       दुर्भाग्य

भिन्न        अभिन्न

भक्षक       रक्षक

भेद्य         अभेद्य

भूतपूर्व     अभूतपूर्व

भय         अभय

भाव        अभाव

मित्र          शत्रु

मानवीय      अमानवीय

महान         लघू

माता        पिता

मान्य        अमान्य

मधुर        कड़वा

मतभेद      मतैक्य

महात्मा      दुरात्मा

मन          बेमन

मान      अपमान

यश       अपयश

यहां        वहां

यथार्थ     कल्पना

योगी         भोगी

याद रखना   भूल जाना 

राजा      रंक

राजा      रानी

रात        दिन

रौशनी      अंधेरा

रुचि        अरुचि

रचना     विघटन

रुपवान     कुरुप

रोगी       निरोगी

रसीला    नीरस

लाभ        हानी

लाभदायक    हानिकारक

लिखित     मौखिक

लेना        देना

लड़की     लड़का

लगाव       दुराव

लौकिक    पारलौकिक

लंबा       नाटा

विवाद       निर्विवाद

विरोध       निर्विरोध

विदेश       स्वदेश

विदेशी     स्वदेशी

विख्यात    कुख्यात

विजय     पराजय

विद्वान      मूर्ख

व्यर्थ         उपयोगी

व्यवहारिक    अव्यवहारिक

व्यवस्था    अव्यवस्था

व्यवहारिक     अव्यवहारिक

वैकल्पिक     आवश्यक

शांति     अशांति

शुद्ध       अशुद्ध

शुभ       अशुभ

शक्तिशाली   शक्तिहीन

शाश्वत     क्षणिक

शीघ्र       विलंब

शर्मिला    बेशर्म

शक        बेशक

शिक्षित    अशिक्षित

सक्षम     अक्षम

स्वर्ग       नर्क

संबद्ध     असंबद्ध

सुलभ     दुर्लभ

समर्थन    विरोध

समर्थ    असमर्थ

सही       गलत

सच्चा    झूठा

समानता    असमानता

सम्मान    अपमान

सबल      दुर्बल

सबलता    दुर्बलता

सफल    असफल

सफलता    असफलता

सुगम       दुर्गम

सहनीय    असहनीय

सुर         असुर

संक्षिप्त     विस्तृत

सुगंध       दुर्गंध

स्वाधीन    पराधीन

स्वतंत्रता    पराधीनता

सरल       कठिन

साध्य     असाध्य

साधारण    असाधारण

सामान्य      विशेष

सामयिक    असामयिक

सामाजिक   असामाजिक

संतोष      असंतोष

संभव      असंभव

सुविधा     असुविधा

सुलक्षण     कुलक्षण

सुरक्षित     असुरक्षित

स्वीकार     अस्वीकार

स्वस्थ       अस्वस्थ

सभ्य        असभ्य

स्पष्ट         अस्पष्ट

क्षत         अक्षत

क्षमता     अक्षमता

अक्षम     सक्षम

ह्स्व        दीर्घ

हार         जीत

हर्ष        शोक

हंसना     रोना

हिंसा     अहिंसा

हिंसक    अहिंसक

हमेशा    कभी कभी

ज्ञान    अज्ञान

ज्ञानी    अज्ञानी

ज्ञात      अज्ञात

Exit mobile version